ДАЛЁКАЯ I ЦЯЖКАЯ ПАРА (Гутарка зь Янінай Каханоўскай)
Спадарыня Яніна Каханоўская добра вядомая на эміграцыі асоба. Цяпер ёй 94 гады. Амаль уся гісторыя ХХ-га стагоддзя прайшла перад яе вачыма.
Паходзіць яна з роду Шабуняў — беларускай гэрбавай шляхты (гэрбу „Бабёр на камені"), што жылі пад Мар’інай Горкай (маёнтак Шаромысьль). Бацька яе — Аляксандар Апалінаравіч Шабуня, а маці — Амілія Луцкевіч — гэта родная сястра знакамітых братоў Івана і Антона Луцкевічаў, якія прыходзіліся ёй роднымі дзядзькамі.
Да сярэдзіны 40-х гадоў спадарыня Яніна жыла ў Менску ў доме Луцкевічаў. Памятае шмат падзеяў тае пары. Прозьвішча „Каханоўская" — гэта яе палітычны псэўданім. Сем’і Луцкевічаў і Шабуняў удзельнічалі ў змаганьні з рускім царызмам. Луцкевічы, напрыклад, у падвале свайго дому ў Менску, захоўвалі зброю „рэвалюцыянэраў", а Шабуні перахоўвалі ў сваім маёнтку змагароў з рэжымам.
Антон Шабуня, адвакат, родны дзядзька спадарыні Яніны, спрыяў беларускаму змаганьню. Напрыклад, пачынаюцца арышты. Арыштоўваюць беларусаў. Раптам тыя, каго зьбіраліся арыштаваць, зьнікаюць. А гэта Антон Шабуня браў іх у Шаромысьль і перахоўваў. Потым, праз нейкі час, тыя людзі зноў зьяўляліся ў Менску.
Родны брат Антона Канстанцін быў „міравым суддзёй". Ён уцёк ад расейцаў у Заходнюю Беларусь. Потым, калі ў 1939 годзе прыйшлі туды бальшавікі, яны забілі Канстанціна Шабуню.
Маёнтак Шаромысьль знаходзіўся непадалёк ад сядзібы Бонч-Асмалоўскіх — вядомага беларускага змагарнага роду; далей знаходзіліся Дудуткі і іншыя маёнткі. За часы саветаў усё было разрабавана і зьнішчана.
3. Пазьняк: — У гісторыі Беларусі ёсьць вельмі складаныя, вельмі важныя і вельмі заблытаныя чатыры гады чатырох акупацыяў, менавіта: 1917 — 1920.
Вядома мне з друку і газэтаў таго часу пра бальшавіцкія масавыя расстрэлы людзей у лесе пад Менскам па Барысаўскай дарозе. Памятаю нават здымкі адкапаных трупаў. Ці ведаеце Вы пра гэта?
Я. Каханоўская: — О, так. Памятаю. Гэта быў 1919 год, калі прышлі бальшавікі. Яны страшна лютавалі ў нас. У Менску расстрэльвалі ўсіх, без разбору. Каго патрапяць. Гэта тады іхняя „чрэзвычайка" рабіла (так называлі ў народзе бальшавіцкую ,ЧК" — З.П.). Забівалі без суду.
Быў наш знаёмы, Жаба такі. Дык яго бальшавікі з вагона сьцягнулі і тут жа перад цягніком расстралялі. Гэта ў іх за звычай было.
Вось, напрыклад, такая Яблонская, недалёка ад нас жыла. Яе сын (19 гадоў) зьнік. А потым знайшла яго ў яме расстраляных.
3. Пазьняк: — Дзе была гэтая яма?
Я. Каханоўская: — Расстрэльвалі ў Камароўскім лесе. Каго зловяць — заб’юць. Моц людзей пастралялі. Там, у ямах, і засыпалі. Потым, ужо вясной (у гэтым жа годзе), калі пачалася польская акупацыя і палякі занялі Менск, то яны паадкопвалі гэтыя ямы. Людзі хадзілі туды шукаць сваіх, і шмат хто знаходзіў. Гэтая Яблонская якраз там сына свайго і пазнала.
Там вельмі шмат было настраляна. Трупы - адзін пры адным. Мы там і нашага сваяка забітым знайшлі. Яго звалі Людвіг Елец. Быў адвакатам. Мне тады было 11 гадоў, добра яго памятаю. Яны мелі маёнтак Яхімава пад Менскам і нават могільнік свой, побач у лесе. Мяне малую часта забіралі ў гэты маёнтак напаіць малачком з-пад кароўкі. Бо голад жа быў.
Калі раскапалі, то дзядзьку майго, Ельца, знайшлі з зьвязанымі ззаду рукамі, дротам закручанымі, і язык высунуты. То тады думалі (і цётка мая так казала), што ён проста самлеў і ад страху памёр, бо надта баяўся сьмерці. Як прадчуваў.
3. Пазьняк: — Тут магло быць, што яго закапалі жывым, і ён задыхнуўся.
Я. Каханоўская: — Ай, мажліва, што і жывым. Там жа ня толькі дзядзька, а шмат-шмат людзей пабіта было. Цётка яго ўсё Лютынкам называла.
3. Пазьняк: — Дзе гэтае месца і што было потым?
Я. Каханоўская: — Потым, калі ўжо бальшавікі аселі на Беларусі, то пабудавалі на тым месцы клінічны гарадок. Гэта ўжо тады, у 30-х.
3. Пазьняк: — Цяпер там Першы Абласны клінічны шпіталь, вуліца Падлесная. (Пазьней перайменавалі, здаецца, у вуліцу Пятуся Броўкі.)
Я. Каханоўская: — Так, Падлесная, бо некалі лес быў. Я ў гэтай клініцы працавала лябаранткай у скура-вэнэрычным аддзяленьні. У 1939-м, калі савецкія вайскоўцы вярнуліся з Заходняй Беларусі (зь Вільні, адусюль), то прывезьлі сіфіліс у Менск. Бальшавікі паслалі войска, каб выбавіць ад Польшчы, а тыя там ад прастытутак набраліся. Дык Пракапчук страшна злаваўся, аж шалеў. Але ўсё выкарчаваў.
3. Пазьняк: — Пракапчук — гэта хто?
Я. Каханоўская: — Прафэсар венэрычнага аддзяленьня, у якога я працавала. Дык ён усіх сіфілітыкаў выслаў у Сібір.
3. Пазьняк: — Ён што, з бальшавікамі супрацоўнічаў?
Я. Каханоўская: — О, так. Йшчэ як! Гэта быў энкавэдзіст, ён задаўся мэтай „іскарэніць сіфіліс". I „іскарэніў". Саслаў усіх хворых у Сібір ды на той сьвет — і сіфілісу няма.
3. Пазьняк: — Ну, так, паводле бальшавікоў, сьмерць — найлепшае „лякарства" ад усіх хваробаў. Некалі ў савецкай энцыкляпэдыі я прачытаў што сіфіліс — гэта хвароба, характэрная для буржуазнага грамадзтва. У Савецкім Саюзе — „ізжыта".
Але вернемся да „чрэзвычайкі". Што было, калі будавалі клініку калі капалі катлаван? Як паводзілі сябе будаўнікі?
Я. Каханоўская: — Вельмі шмат выкопвалі касьцей, чарапоў людзкіх. Тады сьмяяліся нават. За плотам быў парк Чалюскінцаў", так званы. Там, дзе потым Акадэмію Навук пабудавалі. У парку вісеў гучнагаварыльнік, і ўвесь час, цэлы дзень, на ўсю ваколіцу гаварылася пра дасягненьні савецкай „уласьці", як добра, маўляў цяпер жывецца. I там ня можна было адпачыць. Увесь дзень была гэтая рэкляма. А тут побач — косьці выкопвалі.
3. Пазьняк: — I як да гэтага адносіліся?
Я. Каханоўская: — Будавалі і маўчалі. Ведалі ўсе: і людзі, і ўлада. Але ўсяроўна будавалі. I ніхто ня вымкнуўся. Баяліся, што арыштуюць і расстраляюць.
Шмат было касьцей. Мы і пазьней знаходзілі, ужо на тэрыторыі шпіталя. I Пракапчук знаходзіў. Вось вам і першыя Курапаты. У цэнтры горада цяперака.
Але нельга, каб усё забылася. Гэтулькі нявінных людзей пазабівалі ні за што.
3. Пазьняк: — Цяперака пра мясьціну дзе да вайны жыў Янка Купала і стаяў дом Луцкевічаў у якім Вы жылі. У Менскай тапаграфіі — гэта вядомае старажытнае месца, якое спрадвеку называлася Валокі Полацкія, а пазьней, ужо ў XVII стагоддзі, калі быў пабудаваны менскі „Дамініканец", тады тут узьнікла вуліца Валоцкая, якая ад Дамініканца спускалася ў луку Сьвіслачы. У XIX стагоддзі, ужо пад расейскай акупацыяй, улады перайменавалі яе ў „Хрышчэнскую". Цяпер гэта кавалачак вуліцы Інтэрнацыянальнай — рэшткі трасы Хрышчэнскай.
(Прыйдзе час, і мы адновім усе беларускія назвы: і Валоцкую, і Валокі Полацкія, і дамы вялікіх людзей.)
Я. Каханоўская: — Янка Купала жыў на Хрышчэнскай вуліцы ў доме нумар 40, а наш дом (дом Луцкевічаў) стаяў на другім баку вуліцы пад нумарам 27. У Купалавым доме я бывала часта. Але казаць пра яго ня буду, бо ўсё вядома. Ёсьць шмат здымкаў і апісаньняў.
Што да Луцкевічаў то мы ўжо тутака зрабілі пляны і малюнкі дому. Гэта ўсё мае Маргарыта, мая пляменьніца ў Менску.
У хаце быў салён, сталовая, спальня, яшчэ асобныя пакойчыкі. Дамок быў невялікі, такі, як тады будавалі: драўляны на падмурку.
3. Пазьняк: — На фатаграфіі відаць два дамкі.
Я. Каханоўская: — Так. Першы дом — гэта ўжо ў спадку дастаў Луцкевіч. Ён стаяў на зямлі, за якую яму быў вінаваты грошы Плаўскі (гаспадар вядомай у Менску лазьні — З.П.). То гэта разам з домам зямля адышла. Дом той быў вельмі стары. I таму пабудавалі іншы. Мая бабка пабудавала ўжо пасьля сьмерці мужа. Бо ў старым жыць было немагчыма.
3. Пазьняк: — На фатаграфіі, дзе Вы разам са сваёй маці Аміліяй з Луцкевічаў Шабуняй сфатаграфаваны на фоне дома, ён выглядае вельмі апушчаным.
Я. Каханоўская: — Але. За саветамі ня мелі ніякіх магчымасьцяў на рамонт. За немцамі таксама. Між іншым, немцы фатаграфавалі нашыя дамы дзеля прапагандовых мэтаў каб паказаць, да якога стану давялі бальшавікі жыцьцё і пабудовы вядомых на Беларусі людзей.
3. Пазьняк: — Хто там тады яшчэ жыў?
Я. Каханоўская: — Жыў такі Сяржынскі. Ён быў жанаты на дачцы Тодара Лебяды. Потым жыў мой дзядзька, лекар; Марозавы такія і некалькі кватарантаў.
3. Пазьняк: — У дзяцінстве, як Вы жылі там, што можаце сказаць пра рэчы і абстаноўку? Ці быў напрыклад, у доме грамафон?
Я. Каханоўская: — Грамафон мы мелі ў Жлобіне, калі жылі там. Бацька працаваў тады на Лібава-Ровенскай чыгунцы. Калі памерла бабуля мая, то бацька пераехаў у Менск. Бо трэба было гэтыя дамы перабіраць. У Менску мы грамафона ня мелі. Тады ўжо былі патэфоны. У хаце стаялі канапы, дзьве печкі зь белай гладкай кафлі (выходзілі на другі бок на некалькі пакояў), сталы, крэслы. Усё гэта ёсьць у нашых малюнках.
Калі ў 1944-м Менск займалі саветы, то на Хрышчэнскай вуліцы згарэў толькі дом Купалы, астатняе ўсё засталося. Але потым бальшавікі ўсё пабурылі, і нашыя дамы таксама. Цяпер там пустка, траўнік у парку каля Літаратурнага музэю Янкі Купалы.
3. Пазьняк: — Гадоў 25 таму мне надарылася размаўляць з адным старым менскім габрэям па прозьвішчу Сьляпян. Гэты Сьляпян добра памятаў 1919-ы год (ён меў тады гадоў 13) і расказваў мне фантастычныя дзіўныя выпадкі. Напрыклад, казаў што калі пачалася польская акупацыя і палякі зайшлі ў Менск, то пачалі лютаваць і быццам бы вешаць людзей; што ўздоўж Захараўскай вуліцы на кожным тэлеграфным слупе быў павешаны чалавек.
Я. Каханоўская: — Я ня бачыла ніводнага павешанага і ня чула, каб пра гэта хто гаварыў. Можа, ён пераблытаў што з бальшавікамі (тыя расстрэльвалі). Немцы (кайзераўцы) таксама ня вешалі нікога і не расстрэльвалі. Такога ня памятаю і нічога дрэннага пра тых першых немцаў сказаць не магу.
Я ж добра памятаю 1918 год, калі яны знаходзіліся ў Менску. Гэта былі ціхія культурныя людзі. Яны нават, каб дапамагчы менчукам лягчэй перажываць цяжкасьці і каб арганізаваць нейкае крыху лепшае жыцьцё, дык у суботы-нядзелі ставілі аркестры, і тыя гралі для жыхароў усялякую добрую музыку. Гэта ў скверыках, каля тэатраў.
Пра нямецкія жорсткасьці мы нічога ня чулі. Яны самы галодныя сядзелі. Гэта ж голад быў тады. Елі хлеб з асьцюкамі і колькі грамаў павідла такога, з буракоў. Гэта ж самае атрымліваў кожны жыхар Менска.
3. Пазьняк: — Немцы разьмяркоўвалі?
Я. Каханоўская: — Так, па картачках. Голадна жылося. Але парадак і чысьціню ў горадзе трымалі. Памятаю, што яны былі ветлівымі і стараліся трымацца правілаў.
3. Пазьняк: — Тым ня менш, нямецкае войска так абрабавала тады Беларусь, што пачаўся голад, чаго на Беларусі ніколі не было, бо беларусы да голаду стараюцца не дапусьціцца.
Я. Каханоўская: — Вельмі складаны быў час. Мне за ўсё сказаць цяжка. Я тады была падлеткам. Але людзей, атмасфэру — памятаю. Тых, нармальных немцаў што былі ў 18-м, нельга параўнаць з другімі немцамі, што прыйшлі ў 41-м. Яны былі ўжо іншыя. Гэта не да параўнаньня, як людзі могуць зьмяніцца. Тады, раней, гэта быў нямецкі народ. Пагналі Вільгельма. Але гэта яшчэ былі не пазьнейшыя немцы. А Гітлер — зьява асобая. Тут што фашызм, што бальшавізм — аднолькава.
От як па немцах прышлі расейцы-бальшавікі, зімой, у самым канцы 18-га (гэта значыць, другія бальшавікі, першыя — у 1917-м — 3. П.), тут ужо пачаўся сапраўдны кашмар. Бандытызм, сьмецьце, бруд, расстрэлы, — і ўсё гэтая іхняя лаянка і крык.
Потым, калі ў Менск (вясной) прышлі палякі, то менчукі ўздыхнулі пасьля бальшавікоў. Палякам шмат спрыяла Амэрыка, прысылала прадукты, пасылкі (АРА — такая арганізацыя дапамагала), было што есьці. Людзі ўжо так не галадалі. Спыніліся забойствы і хамства.
Але на працу было ўладкавацца цяжка, бо трэба было ведаць польскую мову каб працаваць. Такі яны ўстанавілі свой парадак. Але што цікава, менскія габрэі неўзабаве ўсе пачалі гаварыць па-польску.
3. Пазьняк: — Мне некалі расказваў Апалінары Пупко, найвядомейшы народны разьбяр і майстра зь Івянца (ужо не жыве), што як толькі ў 1939 годзе прыйшлі рускія бальшавікі, то івянецкія габрэі тут жа пабеглі да іх і адразу загаварылі па-руску. Мабільны народ. Жыцьцё навучыла (дакладней, патрэба ў выжываньні).
Я. Каханоўская: — Пасьля палякаў (гэта ўжо ў 20-м) прыйшлі трэція бальшавікі. Ну, то гэта ўжо зноў кашмар вярнуўся. Усё зьнікла. Есьці не было чаго. Потым пачаўся НЭП і БССР, гэта такая мясцовая палітыка. Тады трошкі палягчэла. Можна было нават сёе-тое купіць. Можна было, напрыклад, два разы стаць у чаргу па масла. За адзін раз давалі (гэта значыць, прадавалі) па сто грамаў на чалавека. Пабяжыш хуценька другі раз, станеш — яшчэ сто грамаў дастанеш. I гэта было шчасьце.
А як скончыўся НЭП, тады ўжо нельга было два разы стаць. Нічога не было. Жылі пад Сталінам.
3. Пазьняк: — Мне расказвалі эстонцы, што як прыйшлі бальшавікі ў Эстонію, то скрозь толькі і было чуваць: „очередь", „очередь" і „в очередь". Не разумеючы расейскай мовы, эстонцы казалі пра расейцаў: „Вось прыехалі „товарищи в очередь".
А як было з рэпрэсіямі?
Я. Каханоўская: — Арышты былі і ў 20-х. Але ўжо сапраўднае пекла пачалося ў 30-х гадах. Хапалі, вывозілі і расстрэльвалі.
У 1941 годзе (як потым высьветлілася) усе мы таксама былі ў сьпісе на вываз у Сібір, уся наша сям’я. I вывезьлі б, каб не пачалася вайна. Пару дзён усё вырашылі. Каб вайна пазьней — то й канец. Выходзіць, што нас як бы немцы „выратавалі". Гэтакі парадокс.
От так і жылі: ад акупацыі — да акупацыі. Зьмяняліся толькі навалы.
(Запісана ў Нью-Ёрку 14 траўня 2002 года і да друку падрыхтавана Зянонам Пазьняком)
Беларускія Ведамасьці, №44 | чэрвень-ліпень 2002 г.